paeniteret, quoad id ipsi invidere dei, praestiti, ita adnitar, ne quem pacis per me partae paeniteat."

XXXI. Adversus haec imperator Romanus in hanc sere sententian, respondit: „non me fallebat, Hannibal, alacres adventus

tui spe Carthaginienses et praesentem indutiarum fidem et speu 5 2 pacis turbasse; neque tu id sane dissimulas, qui de condicio

nibus superioribus pacis omnia subtrahas praeter ea, quae iam 3 pridem in nostra potestate sunt. ceterum ut tibi curae est

sentire cives tuos, quanto per te onere leventur, sic mihi laborandum est, ne, si quae tunc pepigerunt, hodie subtracta ex 10 condicionibus pacis praemia perfidiae habeant. indigni, quibus

eadem pateat condicio, etiam ut prosit vobis fraus petitis. 4 neque patres nostri priores de Sicilia, neque nos de Hispania

fecimus bellum: et tunc Mamertinorum sociorum periculum,

et nunc Sagunti excidium nobis pia ac iusta induerunt arma. 15 5 vos lacessere et tu ipse fateris et dei testes sunt, qui et illius

belli exitum secundum ius fasque dederunt et huius dant et

3. Vgl. Polyb. XV, 8: 'Αννίβας προς αλλήλους. υπέρ τούτων έπρεμεν ούν ταύτ' είπεν, ο δε Πόπλιος σβεύσαμεν αμφότεροι πρός τε την υπολαβών ούτε του περί Σικελίας σύγκλητον την ημετέραν και προς έφη πολέμου Ρωμαίους ούτε του τον δήμoν, ημείς μεν ομολογούντες περί της Ιβηρίας αιτίους γεγονέναι, ευδοκείν τοίς γεγραμμένοις, ΚαρχηΚαρχηδονίους δε προφανώς υπέρ δόνιοι δε δεόμενοι τούτων τυχεϊν. ων κάλλιστα, γινώσκειν αυτόν τον τυχόντες δ' ών ήξίουν, ήθέτησαν 'Αννίβαν. μάρτυρας δε και τους ταύτα Καρχηδόνιοι, παρασπονδήθεούς γεγονέναι τούτων, περιθέντας σαντες ημάς. τι λείπεται ποιεϊν; συ το κράτος ου τούς άρχουσι χειρών την εμήν χώραν μεταλαβών είπον. αδίκων αλλά τοϊς άμυνομένοις. βλέ- αφελεϊν τα βαρύτατα των υποκειμέπειν δε και τα της τύχης ουδενός νων επιταγμάτων; ίνα μη λαβόντες ήττον, και των ανθρωπίνων στοχά- αθλα της παρανομίας, διδαχθώσι ζεσθαι κατά δύναμιν. αλλ' ει μεν τους ευ ποιoύντας εις το λοιπόν πρό του τους Ρωμαίους διαβαίνειν παρασπονδείν, αλλ' ίνα τυχόντες εις Λιβύην αυτός εξ Ιταλίας εκχω- ων αξιoύσι, χάριν οφείλωσιν ημίν; ρήσας προτεινες τας διαλύσεις ταύ- αλλά νύν μεθ' ικετηρίας τυχόντες τας, ούκ άν οίομαι σε διαψευσθή- ων παρεκάλουν, ότι βραχείας ελπίναι της ελπίδος έπει δε συ μέν δος επελάβοντο της κατά σέ, παρά άκων έκ της Ιταλίας απηλλάγης, πόδας ως εχθρούς ημίν κέχρηνται ημείς δε διαβάντες εις την Λιβύην και πολεμίοις. εν οίς βαρυτέρου των υπαίθρων εκρατήσαμεν, δηλον μέν τινος προσεπιταχθέντος δυνατόν ως μεγάλην ειληφε τα πράγματα ανενεγκεϊν τώ δήμω περί διαλύπαραλλαγήν. το δε δή μέγιστον σεως, υφαίρεσιν δε ποιουμένοις των ήλθομεν επί τί μέρος; ηττηθέντων υποκειμένων ουδε αναφοράν έχει και δεηθέντων των παρά σού πολι- το διαβούλιον (= colloquium). των εθέμεθα συνθήκας εγγραπτους, πέρας ούν πάλιν των εμών λόγων; εν αις ήν, προς τους υπό σου νύν ή την επιτροπήν υμάς διδόναι περί προτεινομένοις, τους αιχμαλώτους σφών αυτών και της πατρίδος ή αποδούναι χωρίς λύτρων Καρχηδο- μαχομένους νικάν. « - 11. indigni νίους, των πλοίων των καταφράκτων praeterquam quod indigni estis, παραχωρήσαι, πεντακισχίλια τάλαν- an und für sich schon unwürdig τα προσενεγκείν, όμηρα δούναι περί des Friedens auf Grund derselben τούτων. ταύτα ήν & συνεθέμεθα Bedingungen. 16. vos lacessere,

dabunt. quod ad me attinet, et humanae infirmitatis memini, 6 et vim fortunae reputo, et omnia quaecumque agimus subiecta esse mille casibus scio: ceterum quem ad modum superbe et

violenter me faterer facere, si, priusquam in Africam traiecis- 7 5 sem, te tua voluntate cedentem Italia et imposito in naves

exercita ipsum venientem ad pacem petendam aspernarer; sic nunc, cum prope manum consertum restitantem ac tergiver- 8 santem in Africam attraxerim, nulla sum tibi verecundia ob

strictus. proinde si quid ad ea, quae tum pax conventura vi- 9 10 debatur quae sit multa navium cum commeatu per indutias

expugnatarum legatorumque violatorum — adicitur, est quod referam ad consilium: sin illa quoque gravia videntur, bellum parate, quoniam pacem pati non potuistis.“

Ita infecta pace ex conloquio ad suos cum se recepissent, 10 15 frustra verba praeclara facta renuntiant: armis decernendum

esse habendamque eam fortunam, quam dei dedissent. XXXII. In castra ut est ventum, pronuntiant ambo, arma expedirent milites animosque ad supremum certamen, non in unum diem

sed in perpetuum, si felicitas adesset, victores: Roma an Car- 2 20 thago iura gentibus daret, ante crastinam noctem scituros.

denn vos lacessebatis, so oft es zum Kriege kam. — 7. manum consertum] der Ausdruck ist der gerichtlichen Sprache in den Legisactionen entlehnt. Bei em Rechtsstreit über das Eigenthum enthielt die Verhandlung in iure (vor dem Magistrat) den eigenthümlichen Act der vindicatio oder des in iure manum conserere: die streitenden Parteien begannen um den Gegenstand der Klage einen Scheinkampf. Der Kläger sprach: fundum qui est in agro qui Sabinus vocatur, ego ex iure Quiritium meum esse aio, inde ibi ego te ex iure manum consertum voco. Der Gegner sprach: unde tu me ex iure manum consertum vocasti, inde ibi ego te revoco. Vgl. Puchta Instit. II, Der Gegenstand des Streites ist Italien, welches Hann. als sein Eigenthum betrachtet. Scipio erhebt nun Anspruch und zwingt den Gegner, obwohl er auf alle Weise zu entwischen sucht, ihm nach Afrika zu folgen, das als Gerichtsstätte gedacht wird. Scipio will sagen: du warst so weit entfernt, freiwillig Italien aufzugeben, dass du es vielmehr fast als ein dir zugehöriges

Eigenthum betrachtetest und nur der äussersten Gewalt nachgabst. 9. ad ea, quae etc.]

= zu den jenigen Bedingungen, welche damals als Friede vereinbart wurden, so aber, dass das Relativ vom Nomen des Relativsatzes attrahirt wird

zu den Bedingungen, unter welchen, wie es schien, der Friede zu Stande kommen würde. – 10. multa, Busse, Genugthuung. — navium] für die Schiffe. Während der Friedensverhandlungen (203), setzte Cn. Octavius mit einer starken Flotte von Sicilien nach Afrika über, ward aber von einem Sturm überfallen: die Lastschiffe wurden an die Insel Aegimuros verschlagen, andere unmittelbar in die Nähe der Stadt. Nun wurde durch die aufgeregte Volksmenge Hasdrubal gezwungen sich dieser Schiffe zu bemächtigen.

12. ad consilium] an den Kriegsrath; erst wenn dieser zustimmte, konnten Verhandlungen über die Präliminarien beginnen.

19. victores] sc. futuri. 20. iura gentibus daret] Warum ist diese Anschauung nicht richtig? Vgl. Polyb.: Καρχηδόνιοι μεν υπέρ της σφετέρας σωτηρίας και των κατά

81 sq:

5

neque enim Africam aut Italiam, sed orbem terrarum victoriae

praemium fore, par periculum praemio, quibus adversae pugnae 3 fortuna fuisset. nam neque Romanis effugium ullum patebat

in aliena atque ignota terra et Carthagini supremo auxilio effuso adesse videbatur praesens excidium.

Ad hoc discrimen procedunt postero die duorum opulentissimorum populorum duo longe clarissimi duces, duo fortis

simi exercitus, multa ante parta decora aut cumulaturi eo die 5 aut eversuri. anceps igitur spes metus miscebant animos,

contemplantibusque modo suam modo hostium aciem, cum non 10 oculis magis quam ratione pensarent vires, simul laeta simul

tristia obversabantur, quae ipsis sua sponte non succurrebant, 6 ea duces admonendo atque hortando subiciebant. Poenus sedecim

annorum hostium in terra res gestas, tot duces Romanos tot exercitus occidione occisos, et sua cuique decora, ubi ad in- 15

signem alicuius pugnae memoria militem venerat, referebat; 7 Scipio Hispanias et recentia in Africa proelia et confessionem

hostium, quod neque non petere pacem propter metum neque 8 manere in ea prae insita animis perfidia potuissent. ad hoc

conloquium Hannibalis, in secreto habitum ac liberum fingenti 20 9 qua volt flectit; ominatur, quibus quondam auspiciis patres

eorum ad Aegates pugnaverint insulas, ea illis exeuntibus in 10 aciem portendisse deos. adesse finem belli ac laboris, in ma

nibus esse praedam Carthaginis, reditum domum in patriam 11 ad parentes liberos coniuges penatesque deos. celsus haec 25

corpore voltuque ita laeto, ut vicisse iam crederes, dicebat. instruit deinde primos hastatos, post eos principes, triariis postremam aciem clausit. XXXIII. non confertas autem co

την Λιβύην πραγμάτων, Ρωμαίοι δε
περί της των όλων άρχής και δυνα-
στείας. 5. effuso] erschöpft.
6. postero die] Zonaras erwähnt:
ότι και ο ήλιος σύμπας εξέλιπεν.
Darnach hat man als den Tag der
Schlacht den 19. Oct. berechnet.
9. anceps] Wir sagen: die Gemü-
ther schwebten ängstlich zwischen
Furcht und Hoffnung:

hortes ante sua quamque signa instruebat, sed manipulos aliquantum inter se distantes, ut esset spatium qua elephanti hostium acti nihil ordines turbarent. Laelium, cuius ante 2 legati, eo anno quaestoris extra sortem ex senatus consulto 5 opera utebatur, cum Italico equitatu ab sinistro cornu,

Masinissam Numidasque ab dextro opposuit. vias patentes inter 3 manipulos antesignanorum velitibus – ea tunc levis armatura erat complevit, dato praecepto, ut ad impetum elephan

torum aut post directos refugerent ordines, aut in dextram 10 laevamque discursu applicantes se signis viam, qua inruerent

in ancipitia tela, beluis darent. Hannibal ad terrorem primos 4 elephantos octoginta autem erant, quot nulla umquam in acie ante habuerat instruxit, deinde auxilia Ligurum 5

Gallorumque Baliaribus Maurisque admixtis; in secunda acie 16 Carthaginienses Afrosque et Macedonum legionem; modico 6

deinde intervallo relicto subsidiariam aciem Italicorum militum - Bruttii plerique erant, vi ac necessitate plures quam sua voluntate decedentem ex Italia secuti — instruxit. equitatum 7

et ipse circumdedit cornibus, dextrum Carthaginienses, sinistrum 20 Numidae tenuerunt. Varia adhortatio erat in exercitu inter 8

tot homines, quibus non lingua, non mos, non lex, non arma, non vestitus habitusque, non causa militandi eadem esset. auxiliaribus et praesens et multiplicata ex praeda merces

ostentabatur; Galli proprio atque insito in Romanos odio 9 25 accenduntur; Liguribus campi uberes Italiae deductis ex asper

rimis montibus in spem victoriae ostentantur; Mauros Numi- 10 dasque Masinissae impotenti futuro dominatu terrent, aliae

principes hinter den Interval-
len der hastati standen. 4. extra
sortem] Wahrscheinlich hatte ihn
Scipio dringend gewünscht; denn
die Opposition im Senat gegen Sci-
pio war längst durch die Ereignisse
zum Schweigen gebracht. 7.
antesignanorum] Es sind hauptsäch-
lich die hastati gemeint, welche
ihre signa hinter sich haben.
8. dato praecepto] Polyb.: zapay-
γείλας τούτοις πρoκινδυνεύειν, ,
εάν δε εκβιάζωνται κατά την των
θηρίων έφοδον, αποχωρείν, τους
pèy natatazoûvtas (= velocés) did
των επ' ευθείας διαστημάτων είς
τουπίσω της όλης δυνάμεως, τους
δε περικαταλαμβανομένους (sc. υπό
των πολεμίων) εις τα πλάγια παρ-
ίστασθαι διαστήματα κατά τας ση-
uaias (in latera concederent).
12. LXXX autem erant] óvta ideico

των όγδοήκοντα Polyb. . 15. Macedonum legionem] Polyb. erwähnt sie nicht. Vgl. Liv. XXX, 26 legati sociarum urbium ex Graecia simul nuntiarunt quattuor millia militum cum Sopatro duce traiecta in Afri

11 aliis spes ac metus iactantur. Carthaginiensibus moenia patriae,

di penates, sepulchra maiorum, liberi cum parentibus, coniugesque pavidae, aut excidium servitiumque aut imperium orbis terrarum, nihil aut in metum aut in spem medium, ostentantur.

5 12 Cum maxime haec imperator apud Carthaginienses, duces

suarum gentium inter populares, pleraque per interpretes inter13 mixtos alienigenis agere(n)t, tubae cornuaque ab Romanis

cecinerunt, tantusque clamor ortus, ut elephanti in suos sinistro maxime cornu verterentur, Mauros ac Numidas. addidit facile 10

Masinissa perculsis terrorem, nudavitque ab ea parte aciem 14 equestri auxilio. paucae tamen bestiarum intrepidae in hostem

actae inter velitum ordines cum multis suis volneribus ingentem 15 stragem edebant .... resilientes enim ad manipulos velites,

cum viam elephantis, ne obtererentur, fecissent, in ancipites 15

ad ictum utrimque coniciebant hastas, nec pila ab antesignanis 16 cessabant, donec undique incidentibus telis exacti ex 'Romana

acie hi quoque in suo dextro cornu ipsos Carthaginiensium equites in fugam verterunt. Laelius ut turbatos vidit hostes, addidit perculsis terrorem.

20 XXXIV. Utrimque nudata equite erat Punica acies, cum pedes concurrit, nec spe nec viribus iam par. ad hoc dictu parva, sed magna eadem in re gerenda momenta: congruens clamor a Romanis eoque maior et terribilior, dissonae illis ut midier wird Masinissa als Sieger Carthager

Carthager gegenüber stand. grausam verfolgen. 7. per inter- 14. enim kann nicht den Nebenpretes] Hannibal hatte bei den frem- umstand cum multis suis vulneribus, den Truppentheilen immer Doll- sondern nur den Hauptbegriff inmetscher, denn ohne diese hätte gentem stragem edebant sammt jener er sich auch nicht mit den Führern Modalität erklären. Aus dem Foldieser Truppentheile verständigen genden lässt sich aber nicht erkönnen. Der Satz duces suarum kennen, worin die ingens strages der gentium inter populares ist paren- Römer bestehen soll. Die Darstelthetisch zu fassen. Vielleicht ist lung des Livius muss also lückenzu schreiben: apud Carthaginienses haft sein; wahrscheinlich sind vor et inter duces variarum gentium resilientes enim mehrere Sätze auspopulares. 9. in suos] Nach gefallen. - 19. Laelius Polyb.: Polyb. lässt Hann. den Angriff mit και Λαίλιος άμα τη περί τους ελέden Elephanten eröffnen, dann er- φαντας ταραχή εμβαλών ηνάγκασε tönen die Hörner und Trompeten φυγείν τούς των Καρχηδονίων ιπvon den Römern entgegen: trvá πείς προτροπάδην. ούτος μεν ούν μέν διαταραχθέντα των θηρίων επέκειτο τοϊς φεύγουσιν έκθύμως ώρμησε παλίσσυτα κατά των το δ' όμοιον επoίει και Μασσαβεβoηθηκότων τοϊς Καρχηδονίοις νάσσης. Nouádov. So erklären sich auch 24. maior et terribilor) Bei Polyb. die Worte nudavitque ab ea parte ist die Sache einfacher: éneidn do acie equestri auxilio. 11. Masi- εγγύς ήσαν αλλήλων, οι μεν Ρωnissa, welcher den rechten Flügel μαίοι κατά τα πάτρια συναλαλάder Römer mit seiner Reiterei ξαντες και συμψοφήσαντες τους ξίdeckend dem linken Flügel der φεσι τους θυρεούς (ρίζα) προσέβα