3 τοις τόποις διακριθῆναι περὶ τῶν ὅλων. πάντων δὲ τὸ ῥηθὲν ἐπισημηναμένων διὰ τὴν ἐνάργειαν, Τούτου τοιγαροῦν, ἔφη, πρῶτον μὲν τοῖς θεοῖς ἔχετε χάριν· ἐκεῖνοι γὰρ ὑμῖν συγκατασκευάζοντες τὴν νίκην εἰς τοιούτους τόπους ἤχασι τοὺς 4 ἐχθρούς· δεύτερον δ ̓ ἡμῖν, ὅτι καὶ μάχεσθαι τοὺς πολεμίους τ συνηναγκάσαμεν, οὐ γὰρ ἔτι δύνανται τοῦτο διαφυγεῖν, καὶ 5 μάχεσθαι προφανῶς ἐν τοῖς ἡμετέροις προτερήμασι. τὸ δὲ παρακαλεῖν ὑμᾶς νῦν διὰ πλειόνων εὐθαρσεῖς καὶ προθύμους 6 εἶναι πρὸς τὸν κίνδυνον οὐδαμῶς μοι δοκεῖ καθήκειν. ὅτε μὲν γὰρ ἀπείρως διέκεισθε τῆς πρὸς Ῥωμαίους μάχης, ἔδει τοῦτο 10 ποιεῖν, καὶ μεθ ̓ ὑποδειγμάτων ἐγὼ πρὸς ὑμᾶς πολλοὺς διεθέ7 μην λόγους· ὅτε δὲ κατὰ τὸ συνεχές τρισὶ μάχαις τηλικαύταις ἐξ ὁμολογουμένου νενικήκατε Ῥωμαίους, ποῖος ἂν ἔτι λόγος 8 ὑμῖν ἰσχυρότερον παραστήσαι θάρσος αὐτῶν τῶν ἔργων; διὰ μὲν οὖν τῶν πρὸ τοῦ κινδύνων κεκρατήκατε τῆς χώρας καὶ 15 τῶν ἐκ ταύτης ἀγαθῶν κατὰ τὰς ἡμετέρας ἐπαγγελίας, ἀψευ στούντων ἡμῶν ἐν πᾶσι τοῖς πρὸς ὑμᾶς εἰρημένοις· ὁ δὲ νῦν ἀγὼν ἐνέστηκε περὶ τῶν πόλεων καὶ τῶν ἐν αὐταῖς ἀγαθῶν. 9 οὗ κρατήσαντες κύριοι μὲν ἔσεσθε παραχρῆμα πάσης Ιταλίας, ἀπαλλαγέντες δὲ τῶν νῦν πόνων, γενόμενοι συμπάσης έγκρα- 20 τεῖς τῆς Ῥωμαίων εὐδαιμονίας, ἡγεμόνες ἅμα καὶ δεσπόται 10 πάντων γενήσεσθε διὰ ταύτης τῆς μάχης. διόπερ οὐκέτι λόγων, ἀλλ ̓ ἔργων ἐστὶν ἡ χρεία· θεῶν γὰρ βουλομένων ὅσον 11 οὔπω βεβαιώσειν ὑμῖν πέπεισμαι τὰς ἐπαγγελίας. ταῦτα δὲ καὶ τούτοις παραπλήσια διαλεχθείς, προθύμως αὐτὸν ἐπισημαινο- 2 μένου τοῦ πλήθους, ἐπαινέσας καὶ δεξάμενος αὐτῶν τὴν ὁρμὴν ἀφῆκε, καὶ παραχρῆμα κατεστρατοπέδευσε, ποιούμενος τὸν χά ρακα παρὰ τὴν αὐτὴν πλευρὰν τοῦ ποταμοῦ τῇ μείζονι στρατοπεδείᾳ τῶν ὑπεναντίων. Τῇ δ ̓ ἐχομένῃ περὶ παρασκευὴν καὶ θεραπείαν παρήγγειλε 112 γίγνεσθαι πᾶσι. τῇ δ ̓ ἑξῆς παρὰ τὸν ποταμὸν ἐξέταττε τὰ 5 στρατόπεδα, καὶ δῆλος ἦν μάχεσθαι σπεύδων τοῖς ὑπεναντίοις. ὁ δὲ Λεύκιος, δυσαρεστούμενος μὲν τοῖς τόποις, ὁρῶν δ ̓ ὅτι 2 ταχέως ἀναγκασθήσονται μεταστρατοπεδεύειν οἱ Καρχηδόνιοι διὰ τὸν πορισμὸν τῶν ἐπιτηδείων, εἶχε τὴν ἡσυχίαν, ἀσφαλισάμενος ταῖς ἐφεδρείαις τὰς παρεμβολάς. ̓Αννίβας δε χρόνον ἱκα- 3 10 νὸν μείνας, οὐδενὸς ἀντεξιόντος, τὴν μὲν λοιπὴν δύναμιν αὖθις εἰς χάρακα κατέστησε, τοὺς δὲ Νομάδας ἐπαφῆκε τοῖς ὑδρευομένοις ἀπὸ τῆς ἐλάττονος παρεμβολῆς. τῶν δὲ Νομάδων ἕως 4 πρὸς αὐτὸν τὸν χάρακα προσπιπτόντων καὶ διακωλυόντων τὴν ὑδρείαν, ὅ τε Γάιος ἔτι μᾶλλον ἐπὶ τούτοις παρωξύνετο, τά τε 15 πλήθη πρὸς τὸν κίνδυνον ὁρμὴν εἶχε καὶ δυσχερῶς ἔφερε τὰς ὑπερθέσεις. βαρύτατος γὰρ δὴ πᾶσιν ἀνθρώποις ὁ τοῦ μέλλειν 5 γίγνεται χρόνος· ὅταν δ ̓ ἅπαξ κριθῇ, ὅτι ἂν ᾖ πάσχειν πάν των τῶν δοκούντων εἶναι δεινῶν ὑπομενετέον. εἰς δὲ τὴν Ῥώ- 6 μην προσπεπτωκότος ὅτι παραστρατοπεδεύουσιν ἀλλήλοις καὶ 20 συμπλοκαί γίγνονται τῶν κροκινδυνευόντων ἀνὰ ἑκάστην ἡμέ ραν, ὀρθὴ καὶ περίφοβος ἦν ἡ πόλις, δεδιότων μὲν τῶν πολ- τ λῶν τὸ μέλλον διὰ τὸ πολλάκις ἤδη προητῆσθαι, προορωμένων δὲ καὶ προλαμβανόντων τὰ συμβησόμενα ταῖς ἐννοίαις, ἐὰν σφάλλωνται τοῖς ὅλοις. πάντα δ ̓ ἦν τὰ παρ ̓ αὐτοῖς λόγια πᾶσι 8 ༣ 7. μεταστρατοπεδεύειν: Uebertreibend Liv. c. 43: ibi plures dies propter inopiam frumenti manere nequit, novaque consilia in dies non apud milites solum, sed etiam apud ducem ipsum oriebantur. nam cum initio fremitus, deinde aperta vociferatio fuisset exposcentium stipendium debitum querentiumque annonam primo, postremo famem, et mercennarios milites, maxime Hispani generis, de transitione cepisse consilium fama esset, ipse etiam interdum Hannibal de fuga in Galliam dicitur agitasse, ita ut relicto peditatu omni cum equitibus se proriperet. Es ist charakteristisch, dass diese phantastische Relation von der Wegnahme der Magazine zu Can 5 nae nichts weiss. 9. ἐφεδρείαις, zu 24, 3. 11. Liv. c. 45: Hannibal ex acie, quam ad multum diei tenuerat instructam, cum in castra ceteras reciperet copias, Numidas ad invadendos ex minoribus castris Romanorum aquatores trans flumen mittit. 12. ἕως πρός, cf. 20, 20. 23. ταῖς ἐννοίαις πρ., die Folgen sich mit lebhafter Phantasie vergegenwärtigen, ausmalen. 24. λόγια] Orakel, Prophezeiungen, welche sich in bedrängter Zeit massenhaft zeigen. Vgl. Thuc. II, 54: ἐν δὲ τῷ κακῷ, οἷα εἰκός, ἀνεμνήσθησαν καὶ τοῦδε τοῦ ἔπους, φάσκοντες οἱ πρεσβύτεροι πάλαι ᾄδεσθαι· „ἥξει Δωριακός πόλεμος καὶ λοιμὸς ἅμ αὐτῷ οἱ γὰρ ἄνθρωποι πρὸς ἃ 113 τότε διὰ στόματος, σημείων δὲ καὶ τεράτων πᾶν μὲν ἱερόν, πᾶσα δ ̓ ἦν οἰκία πλήρης, ἐξ ὧν εὐχαὶ καὶ θυσίαι καὶ θεῶν 9 ἱκετηρίαι καὶ δεήσεις ἐπεῖχον τὴν πόλιν. δεινοὶ γὰρ ἐν ταῖς περιστάσεσι Ρωμαῖοι καὶ θεοὺς ἐξιλάσασθαι καὶ ἀνθρώπους καὶ μηδὲν ἀπρεπὲς μηδ ̓ ἀγεννὲς ἐν τοῖς τοιούτοις καιροῖς ἡγεῖσθαι 5 τῶν περὶ ταῦτα συντελουμένων. Ὁ δὲ Γάιος ἅμα τῷ παραλαβεῖν τῇ κατὰ πόδας ἡμέρᾳ τὴν ἀρχήν, ἄρτι τῆς κατὰ τὸν ἥλιον ἀνατολῆς ἐπιφαινομένης, ἐκίνει 2 τὴν δύναμιν ἐξ ἑκατέρας ἅμα τῆς παρεμβολῆς, καὶ τοὺς μὲν ἐκ τοῦ μείζονος χάρακος διαβιβάζων τὸν ποταμὸν εὐθέως παρεν- 10 έβαλε, τοὺς δ ̓ ἐκ θατέρου συνάπτων τούτοις ἐπὶ τὴν αὐτὴν εὐθεῖαν ἐξέταττε, λαμβάνων πᾶσι τὴν ἐπιφάνειαν τὴν πρὸς 3 μεσημβρίαν. τοὺς μὲν οὖν τῶν Ῥωμαίων ἱππεῖς παρ ̓ αὐτὸν τὸν ποταμὸν ἐπὶ τοῦ δεξιοῦ κέρατος κατέστησε, τοὺς δὲ πεζοὺς συνεχεῖς τούτοις ἐπὶ τῆς αὐτῆς εὐθείας ἐξέτεινε, πυκνοτέρας 15 ἢ πρόσθεν τὰς σημαίας καθιστάνων, καὶ ποιῶν πολλαπλάσιον 4 τὸ βάθος ἐν ταῖς σπείραις τοῦ μετώπου· τοὺς δὲ τῶν συμμάχων ἱππεῖς εἰς τὸ λαιον κέρας παρενέβαλε ̇ πάσης δὲ τῆς δυνάμεως 5 προέστησε τοὺς εὐζώνους ἐν ἀποστάσει. ἦσαν δὲ σὺν τοῖς συμμάχοις πεζῶν μὲν εἰς ὀκτὼ μυριάδας, ἱππεῖς δὲ μικρῷ 20 6 πλείους τῶν ἑξακισχιλίων. Αννίβας δὲ κατὰ τὸν αὐτὸν καιρὸν τοὺς μὲν Βαλιαρεῖς καὶ λογχοφόρους διαβιβάσας τον ποταμον προεβάλετο τῆς δυνάμεως, τοὺς δὲ λοιποὺς ἐξαγαγὼν ἐκ τοῦ χάρακος και περαιώσας κατὰ διττοὺς τόπους τὸ ῥεῖθρον ἀντ ἔπασχον τὴν μνήμην ἐποιοῦντο. — 3. δεινοὶ γὰρ] denn die Römer sind in kritischen, gefährlichen Zeiten ängstlich besorgt. Berühmt ist die Aeusserung des Polyb. VI, 56: καί μοι δοκεῖ τὸ παρὰ τοῖς ἄλλοις ἀνθρώποις ὀνειδιζόμενον, τοῦτο συνέχειν τὰ Ῥωμαίων πράγματα, λέγω δὲ τὴν δεισιδαιμονίαν· ἐπὶ τοσοῦτον γὰρ ἐκτετραγώδηται καὶ παρεισῆκται τοῦτο τὸ μέρος παρ' αὐτοῖς εἰς τε τοὺς κατ ̓ ἰδίαν βίους καὶ τὰ κοινὰ τὴς πόλεως ὥστε μὴ καταλιπεῖν ὑπερβολήν. 10. διαβιβάζων – παρενέβαλεν Varro ging vom linken Ufer auf das rechte Ufer des Flusses u. schlug hier ein Lager auf, dann stellte er das Heer in Schlachtordnung. 11. ἐπὶ τὴν αὐτὴν εὐθεῖαν] = in derselben Linie: die Ergänzung von γραμμή ist dem Polyb. nicht mehr bewusst. 12. τὴν ἐπιφάνειαν] das Gesicht nach Süden zu gewendet; ἐπιφ. = superficies corporis, dann facies. πρὸς μεσημβρίαν] dennoch hatten die Römer den Fluss zur Rechten, weil er dort eine Biegung nach Süden und wieder nach Norden macht. 14. ἐπὶ τοῦ δε ξιοῦ κέρατος] hier führte das Commando Aemilius, auf dem linken Flügel Varro und im Centrum Geminus Servilius. - 16. τὰς σημαίας] gravem armaturam. 17. ἐν ταῖς σπείραις τοῦ μετώπου] unter den Manipeln, welche die Fronte bildeten. 23. προεβάλετο] Liv. (XXII, 46): Baliaribus levique alia arma ετάττετο τοῖς πολεμίοις. ἐτίθει δὲ ἐπ ̓ αὐτὸν μὲν τὸν ποταμόν, τ ἐπὶ τῶν εὐωνύμων, τοὺς Ἴβηρας καὶ Κελτοὺς ἱππεῖς ἀντίους τοῖς τῶν Ῥωμαίων ἱππεῦσι, συνεχεῖς δὲ τούτοις πεζοὺς τοὺς ἡμίσεις τῶν ἐν τοῖς βαρέσι καθοπλισμοῖς Λιβύων, ἑξῆς δὲ τοῖς 5 εἰρημένοις Ιβηρας καὶ Κελτούς. παρὰ δὲ τούτοις τὸ λοιπὸν μέρος ἔθηκε τῶν Λιβύων, ἐπὶ δὲ τοῦ δεξιοῦ κέρως ἐπέταξε τοὺς Νομαδικοὺς ἱππεῖς. ἐπεὶ δὲ πάντ ̓ ἐπὶ μίαν εὐθεῖαν ἐξέ- 8 τεινε, μετὰ ταῦτα λαβὼν τὰ μέσα τῶν Ἰβήρων καὶ Κελτῶν τάγματα προῆγε, καὶ τἄλλα τούτοις ἐκ τοῦ κατὰ λόγον παρ10 ίστανε ζυγοῦντα, μηνοειδὲς ποιῶν τὸ κύρτωμα καὶ λεπτύνων τὸ τούτων αὐτῶν σχῆμα, βουλόμενος ἐφεδρείας μὲν τάξιν ἐν 9 τῇ μάχῃ τοὺς Λίβυας αὐτῶν ἔχειν, προκινδυνεῦσαι δὲ τοῖς Ἴβηρσι καὶ Κελτοῖς. Ἦν δ ̓ ὁ καθοπλισμὸς τῶν μὲν Λιβύων Ρωμαϊκός, οὓς 114 15 πάντας Αννίβας τοῖς ἐκ τῆς προγεγενημένης μάχης σκύλοις ἐκλέξας κατεκεκοσμήκει· τῶν δ ̓ Ἰβήρων καὶ Κελτῶν ὁ μὲν 2 θυρεὸς ἦν παραπλήσιος, τὰ δὲ ξίφη τὴν ἐναντίαν εἶχε διάθεσιν· τῆς μὲν γὰρ οὐκ ἔλαττον τὸ κέντημα τῆς καταφορᾶς ἴσχυε πρὸς 3 τὸ βλάπτειν, ἡ δὲ Γαλατικὴ μάχαιρα μίαν εἶχε χρείαν τὴν ἐκ 20 καταφορᾶς, καὶ ταύτην ἐξ ἀποστάσεως. ἐναλλὰξ δὲ ταῖς σπεί- 4 ραις αὐτῶν παρατεταγμένων, καὶ τῶν μὲν Κελτῶν γυμνῶν, tura praemissa. 1. ἐπὶ τὸν ποταμόν konnte P. nur sagen, wenn Hannibal den Fluss vor sich hatte; hatte er ihn im Rücken oder zur Seite, so musste er παρὰ τὸν ποταμόν sagen, wie 63, 4 u. 64, 13. 2. ἐπὶ τῶν εὐωνύμων] damit ist nicht gesagt, dass sich der linke Karthagische Flügel an den Fluss anlehnte. Liv. sagt prope ripam, aber dies heisst doch nur, dass der Fluss auf dieser Seite nicht weit entfernt war. 4. Λιβύων] = Afrorum. 9. ἐκ τοῦ κατὰ λόγον] verhältnissmässig; nach Verhältniss. = in 10. ζυγοῦντα] von ζυγέω gehöriger Verbindung mit den vorgeschobenen Gliedern. τὸ κύρ τωμα] die Wölbung. λεπτύνων] extenuare. 11. ἐφεδρείας τάξιν die Stelle der Reserve einnehmen. Die Wölbung des mondförmigen Histor. Quellenbuch. II, 2. 2. Aufl. Bogens ging vorwärts gegen den 14. Ρωμαϊκὸς] dies setzt natür- = scutum, daher παραπλήσιος sc. τῷ Ρωμαϊκῷ; Livius sagt freilich: Gallis Hispanisque scuta eiusdem formae fere erant, dispares ac dissimiles gladii, Gallis praelongi ac sine mucronibus, Hispano punctim magis quam caesim adsueto petere hostem, brevitate habiles et cum mucronibus. 18. τῆς μὲν γὰρ] das Fem. in Bezug auf das folgende ἡ δὲ Γαλατικὴ μάχαιρα. Sinn: das spanische Schwert war ebenso gut zu gebrauchen zum Stechen (κέντημα) als zum Hauen (καταφορά). 20. καὶ ταύτην ἐξ ἀποστάσεως] weil es sehr lang war. 5 τῶν δὲ Ἰβήρων λινοῖς περιπορφύροις χιτωνίσκοις κεκοσμημένων κατὰ τὰ πάτρια, ξενίζουσαν ἅμα καὶ καταπληκτικὴν συνέβαινε 5 γίγνεσθαι τὴν πρόσοψιν. ἦν δὲ τὸ μὲν τῶν ἱππικῶν πλῆθος τὸ σύμπαν τοῖς Καρχηδονίοις εἰς μυρίους, τὸ δὲ τῶν πεζῶν 6 οὐ πολὺ πλείους τετρακισμυρίων σὺν τοῖς Κελτοῖς. εἶχε δὲ τὸ 5 μὲν δεξιὸν τῶν Ῥωμαίων Αιμίλιος, τὸ δὲ εὐώνυμον Γάιος, τὰ δὲ μέσα Μάρκος καὶ Γνάιος οἱ τῷ πρότερον ἔτει στρατηγοῦντες. 7 τῶν δὲ Καρχηδονίων τὸ μὲν εὐώνυμον Ασδρούβας εἶχε, τὸ δὲ δεξιὸν "Αννων· ἐπὶ δὲ τοῖς μέσοις αὐτὸς ἦν ̓Αννίβας, ἔχων 8 μεθ ̓ ἑαυτοῦ Μάγωνα τὸν ἀδελφόν. βλεπούσης δὲ τῆς μὲν τῶν 10 Ρωμαίων τάξεως πρὸς μεσημβρίαν, ὡς ἐπάνω προεῖπα, τῆς δὲ τῶν Καρχηδονίων πρὸς τὰς ἄρκτους, ἑκατέροις ἀβλαβῆ συνέ βαινε γίγνεσθαι τὴν κατὰ τὸν ἥλιον ἀνατολήν. ร 115 Γενομένης δὲ τῆς συμπλοκῆς τῆς πρώτης ἐκ τῶν προτετα γμένων, τὰς μὲν ἀρχὰς αὐτῶν τῶν εὐζώνων ἴσων ἐπ ̓ ἴσους ἦν ὁ 15 2 κίνδυνος, ἅμα δὲ τῷ τοὺς Ἴβηρας καὶ Κελτοὺς ἱππεῖς ἀπὸ τῶν εὐωνύμων πελάσαι τοῖς Ῥωμαίοις ἐποίουν οὗτοι μάχην ἀληθι νὴν καὶ βαρβαρικήν· οὐ γὰρ ἦν κατὰ νόμους ἐξ ἀναστροφῆς 3 καὶ μεταβολῆς ὁ κίνδυνος, ἀλλ ̓ εἰσάπαξ συμπεσόντες ἐμάχοντο συμπλεκόμενοι κατ ̓ ἄνδρα, παρακαταβαίνοντες ἀπὸ τῶν ἵππων. 20 4 ἐπειδὴ δὲ ἐκράτησαν οἱ παρὰ τῶν Καρχηδονίων, καὶ τοὺς μὲν πλείστους ἀπέκτειναν ἐν τῇ συμπλοκῇ, πάντων ἐκθύμως καὶ γενναίως διαγωνιζομένων τῶν Ῥωμαίων, τοὺς δὲ λοιποὺς ἤλαυνον παρὰ τὸν ποταμὸν φονεύοντες καὶ προσφέροντες τὰς χεῖρας ἀπαραιτήτως, τότε δὴ τὰ πεζὰ στρατόπεδα διαδεξάμενα 25 5 τοὺς εὐζώνους συνέπεσεν ἀλλήλοις. ἐπὶ βραχὺ μὲν οὖν τῶν Ἰβήρων καὶ τῶν Κελτῶν ἔμενον αἱ τάξεις καὶ διεμάχοντο τοῖς Ρωμαίοις γενναίως· μετὰ δὲ ταῦτα τῷ βάρει θλιβόμενοι κλί |