μάτων ἐξήρπασε καὶ ἀφῆκε, καὶ τὸν Πομπήιον τόν τε Γαβίνιον ἀγανακτήσαντας ἐπὶ τούτῳ περιύβρισε, τοῖς τε ἀμφ ̓ αὖτοὺς οὖσι καὶ πληγὰς καὶ τραύματα ἔδωκε, καὶ τοῦ ὑπάτου 3 τάς τε ῥάβδους συνέτριψε καὶ τὴν οὐσίαν καθιέρωσεν. ὀργισθεὶς γὰρ διὰ ταῦθ ̓ ὁ Πομπήιος, ἄλλως τε καὶ ὅτι τῇ ἐξουσίᾳ, ἣν αὐτὸς τοῖς δημάρχοις ἀπεδεδώκει, κατ ̓ αὐτοῦ ὁ Κλώδιος ἐκέχρητο, ἀνακαλέσασθαι τὸν Κικέρωνα ἠθέλησε, καὶ αὐτῷ 4 τὴν κάθοδον εὐθὺς διὰ τοῦ Νιννίου πράττειν ἤρξατο. καὶ ὃς ἐσήνεγκε μὲν ἐς τὸ βουλευτήριον τὴν ὑπὲρ αὐτοῦ γνώμην, ἀπόντα τὸν Κλώδιον τηρήσας· ἀντιστάντος δέ οἱ ἑτέρου τινὸς δημάρχου ἐκείνην τε ὡς καὶ τῷ πλήθει κοινώσων ἐξέθηκε, καὶ τῷ Κλωδίῳ πρὸς πάντα καθάπαξ ἠναντιοῦτο. κἀκ τούτον καὶ φιλονικίαι καὶ τραύματα ἀπ ̓ αὐτῶν πολλὰ ἑκατέροις ἐγίγνετο 5 πρὶν δὲ ἢ ἐς τοῦτο ἀφικέσθαι, βουληθεὶς ὁ Κλώδιος τόν τε Κάτωνα ἐκποδών, ὅπως ῥᾷον ὅσα ἔπραττε κατορθώσῃ, ποιήσασθαι, καὶ τὸν Πτολεμαῖον τότε τὴν Κύπρον ἔχοντα ἀμύνασθαι, ὅτι αὐτὸν παρὰ τῶν καταποντιστῶν οὐκ ἐλύσατο, τήν τε νῆσον ἐδημοσίευσε καὶ πρὸς τὴν διοίκησιν αὐτῆς τὸν Κάτωνα καὶ μάλα ἄκοντα ἀπέστειλεν.

6 ταῦτα μὲν ἐν τῇ Γαλατίᾳ ἐγένετο, Πομπήιος δὲ ἐν τούτῳ τὴν κάθοδον τῷ Κικέρωνι ψηφισθῆναι διεπράξατο. ὃν γὰρ διὰ τοῦ Κλωδίου ἐξεληλάκει, τοῦτον ἐπ ̓ αὐτὸν ἐκεῖνον ἐπανήγαγεν· οὕτω που τὸ ἀνθρώπειον δι ̓ ὀλίγου τε ἔστιν ὅτε μεταβάλλεται, καὶ ἀφ ̓ ὧν ὠφελήσεσθαί τινες ἢ καὶ βλαβήσεσθαι νομίζουσι, 2 τὰ ἐναντιώτατα ἀντιλαμβάνουσι. συνέπραττον δὲ ἀπὸ τῶν στρατηγῶν καὶ τῶν δημάρχων ἄλλοι τε καὶ Τίτος ̓́Αννιος Μίλων,

ἑτέρου τινός] C. Älius Ligus, ef. Cic. ibid. und § 69. τὸν Κάτωνα] cf. Cic. p. Sest. § 60 sqq. Vell. II, 45 ad spoliandum regno Ptolemaeum sub honorificentissimo ministerii titulo M. Catonem Clodius a rep. relegavit.

XXXIX. c. 6. ἐν τῇ Γαλατία] Dio hatte im Vorausgehenden die Feldzüge Cäsars in Gallien vom Jahre 58 u. 57 erzählt. ἔστιν ὅτε] zuweilen. — ἀπὸ τῶν στρατηγῶν]Von den Prätoren waren alle für Cicero aufser Appius Claudius, von den Tribunen waren acht für und nur zwei gegen die Restituierung desselben. Vgl. Cic. p. Sest. § 87. Über Milo vgl. Cic. ibid. § 86 sqq.

3

....

ἵπερ που καὶ τὴν γνώμην ἐς τὸ πλῆθος ἐσήνεγκαν· ὁ γὰρ Σπινθὴρ ὁ ὕπατος τὸ μέν τι καὶ τῷ Πομπηίῳ χαριζόμενος, τὸ ὲ καὶ ἐξ ἰδίας ἔχθρας τὸν Κλώδιον ἀμυνόμενος, ὑφ ̓ ἧς καὶ τὴν οιχείαν αὐτοῦ δικάζων κατεγνώκει, τὴν βουλὴν ἐνῆγεν . αὶ ἐκείνῳ δὲ ἄλλοι τε τῶν ἐν ταῖς ἀρχαῖς ὄντων ὑπῆρχον καὶ ἀδελφὸς ̓́Αππιος Κλαύδιος στρατηγῶν, ὅ τε Νέπως ὁ ὕπατος π ̓ οἰκείας τινὸς ἔχθρας τὸν Κικέρωνα μισῶν. οὗτοί τε οὖν 7 πὶ πλέον ἢ πρίν, ἅτε καὶ ἡγεμόνας τοὺς ὑπάτους ἔχοντες, καὶ ἱ ἄλλοι οἱ ἐν τῇ πόλει διαστάντες πρὸς ἑκατέρους ἐθορύβουν. αὶ ἄλλα τε ἐκ τούτου οὐκ ἐν κόσμῳ πολλὰ ἐγίγνετο, καὶ ἐν 2 ὐτῇ τῇ διαψηφίσει ὁ Κλώδιος γνοὺς τὸ πλῆθος πρὸς τοῦ Κικέρωνος ἐσόμενον, τοὺς μονομάχους οὓς ὁ ἀδελφὸς αὐτοῦ τρὸς ἀγῶνας ἐπιταφίους ἐπὶ τῷ Μάρκῳ τῷ συγγενεῖ προπαρσκεύαστο λαβὼν ἐσεπήδησεν ἐς τὸν σύλλογον, καὶ πολλοὺς μὲν ἔτρωσε, πολλοὺς δὲ καὶ ἔκτεινεν. οὔτ ̓ οὖν ἡ γνώμη ἐκυ- 3 ώθη, καὶ ἐκεῖνος ὡς δορυφόροις συνὼν φοβερὸς καὶ ἐς τὰ λλα πᾶσιν ἦν, ἀγορανομίαν τε ᾔτει ὡς καὶ τὴν δίκην τῆς βίας, ἂν ἀποδειχθῇ, διαφευξόμενος. ἐγράψατο γὰρ αὐτὸν ὁ 4 Μίλων καὶ οὐκ ἐσήγαγεν· οὔτε γὰρ οἱ ταμίαι, δι ̓ ὧν τὴν ἀποκλήρωσιν τῶν δικαστῶν γενέσθαι ἐχρῆν, ᾕρηντο, καὶ ὁ

Σπινθήρ] P. Cornelius Lentulus
Spinther, an den das I. Buch der
Briefe ad Familiares gerichtet ist,
worunter am wichtigsten I, 9.
τὴν μοιχείαν δικάζων] die Entwei-
hung des Festes der Bona Dea
wurde von den pontifices für eine
Verletzung der Religion erklärt.
Nun beschlofs der Senat eine ge-
richtliche Untersuchung, aber des
Crassus Geld bewirkte die Frei-

sprechung des Clodius (31 gegen 25); Lentulus hatte also gegen Clodius gestimmt. Vgl. Cic. Att. I, 16: XXXI fuerunt, quos fames magis quam fama conmoverit.

C. 7. οὗτοι] die Partei des Milo u. des Clodius. ἐν αὐτῇ τῇ διαψηφίσει] Vgl. Cic. p. Sestio g 75 sqq. – τοὺς μοναμάχους] gladiatores, weshalb Cicero auch den Clodius selbst gladiator nennt, cf. p. Sest. § 85 gladiatores ex praetoris comitatu conprensi, in senatum introducti, confessi, in vincla coniecti a Milone, emissi a Serrano: mentio

nulla. — ὁ ἀδελφός] Appius Clau-
dius. τὴν δίκην τῆς βίας] Lege
Plautia de vi, vom Volkstribunen
M. Plautius Silvanus 90 v. Chr. ge-
geben gegen diejenigen, welche die
öffentliche Sicherheit mit Waffen-
gewalt gefährdeten. Vgl. Sall. Cat.
31, 4. καὶ οὐκ ἐσήγαγεν] konnte
ihn nicht vor Gericht bringen.
τὴν ἀποκλήρωσιν τῶν δικαστῶν]
darüber Th. Mommsen: „Für die
Zeit der lex Aurelia ist es ausge-
macht, dafs der praetor urbanus die
Geschwornenliste anfertigte (Cic. p.
Cluent. § 121) und dafs diese Liste
in bestimmte Abteilungen (consilia)
gebracht wurde, von denen dann
eine für jeden einzelnen Kriminal-
prozefs ebenfalls vom praetor urba-
nus, wofern die quaestio keine
perpetua, sondern der quaesi-
tor vom Prätor ernannt war (wie
bei der quaestio de vi) und zwar
wieder durch das Los gegeben
wurde. Hatte die quaestio einen
festen Dirigenten (Prätor), so war

Νέπως ἀπεῖπε τῷ στρατηγῷ μηδεμίαν πρὸ τῆς κληρώσεως αὐτῶν δίκην προσέσθαι. ἔδει δὲ ἄρα τοὺς ἀγορανόμους πρὸ τῶν ταμιῶν καταστῆναι, καὶ διὰ τοῦτο ὅτι μάλιστα ἡ διατριβὴ 8 ἐγένετο. μαχόμενος δὲ καὶ περὶ αὐτοῦ τούτου πολλὰ ἐτάραττε, καὶ τέλος μονομάχους τινὰς καὶ αὐτὸς καὶ ἄλλους τῶν τὰ αὐτά οἱ βουλομένων ἀθροίσας ἐς χεῖρας τῷ Κλωδίῳ συνεχῶς ᾔει, καὶ σφαγαὶ κατὰ πᾶσαν ὡς εἰπεῖν τὴν πόλιν ἐγίγνοντο. ὁ οὖν 2 Νέπως φοβηθεὶς πρός τε τοῦ συνάρχοντος καὶ πρὸς τοῦ Πομπηίου τῶν τε ἄλλων τῶν πρώτων μετεβάλετο, καὶ οὕτως ἥ τε γερουσία κατελθεῖν τὸν Κικέρωνα τοῦ Σπινθῆρος ἐσηγησαμένου προεβούλευσε, καὶ ὁ δῆμος ἀμφοτέρων τῶν ὑπάτων ἐσενεγκόν3 των ἐψηφίσατο. ἀντέλεγε μὲν γὰρ πρὸς αὐτοὺς Κλώδιος, ἀλλ ̓ ἐκείνῳ τε ὁ Μίλων ἀντέκειτο, ὥστε μηδὲν βίαιον δρᾶσαι, καὶ τῷ νόμῳ ἄλλοι τε καὶ ὁ Πομπήιος συνεῖπον, ὥστε πολὺ κρείττους αὐτοὺς γενέσθαι.

9 κατῆλθέ τε οὖν Κικέρων, καὶ χάριν τῇ τε βουλῇ καὶ τῷ δήμῳ, παρασχόντων αὐτῷ τῶν ὑπάτων, καὶ κατὰ τὸ συνέδριον καὶ κατὰ τὴν ἐκκλησίαν ἔγνω. τῷ τε Πομπηίῳ τὴν ἔχθραν τὴν ἐπὶ τῇ φυγῇ μεθεὶς συνηλλάγη, καὶ τήν γε εὐεργεσίαν παρα2 χρῆμα ἀπέδωκε· λιμοῦ γὰρ ἐν τῇ πόλει ἰσχυροῦ γενομένου, καὶ

placatus; § 130 ut etiam Q. Metellus consul, qui mihi vel maxime ex magnis contentionibus reip. fuisset inimicus, de mea salute rettulerit etc.

καὶ ὁ δῆμος] Comitiis centuriatis, vgl. Cic. ad Att. IV, 1.

C. 9. τῇ τε βουλῇ καὶ τῷ δήμῳ] Über die Rückkehr Ciceros vgl. ad Att. IV, 1 und pro Sest. § 131 sqq. Die beiden Reden cum senatui gratias egit und cum populo gratias egit sind noch erhalten.

1

παρασχόντων] Nur die Magistrate, welche das ius cum populo agendi hatten, konnten dem Privatmann gestatten vor dem Volke zu sprechen. — λιμοῦ ἰσχυροῦ] Vgl. Cic. de domo g 10: sed quaero in ipsa sententia, quoniam princeps ego sum eius atque auctor, quid reprehendatur? Utrum causa novi consilii capiendi non fuit? an meae partes in ea causa non praeci puae fuerunt? an alio potius confugiendum fuit? Quae causa maior quam fames esse potuit, quam sedi

τοῦ ὁμίλου παντὸς ἔς τε τὸ θέατρον, καὶ μετὰ τοῦτο καὶ ἐς τὸ Καπιτώλιον ἐπὶ τοὺς βουλευτὰς συνεδρεύοντας ἐσπηδήσαντος, καὶ τοτὲ μὲν ἐν χερσὶν αὐτοὺς ἀποσφάξειν, τοτὲ δὲ καὶ καταπρήσειν σὺν αὐτοῖς τοῖς ναοῖς ἀπειλοῦντος, ἔπεισε σφᾶς ἐπιμε- 3 λητὴν τοῦ σίτου τὸν Πομπήιον προχειρίσασθαι, καὶ διὰ τοῦτο καὶ ἀρχὴν αὐτῷ ἀνθυπάτου καὶ ἐν τῇ Ἰταλίᾳ καὶ ἔξω ἐπὶ πέντε ἔτη δοῦναι. καὶ ὁ μὲν, ὥσπερ ἐπὶ τοῖς καταποντισταῖς πρότερον, οὕτω καὶ τότε ἐπὶ τῷ σίτῳ πάσης αὖθις τῆς οἰκουμένης τῆς ὑπὸ τοῖς Ῥωμαίοις τότε οὔσης ἄρξειν ἔμελλε· Καῖσαρ δὲ καὶ 10 Κράσσος ἄλλος μὲν ἤχθοντο τῷ Κικέρωνι, σπουδὴν δ ̓ οὖν τινα αὐτοῦ ἔσχον, ἐπειδὴ πάντως καθήξοντα αὐτὸν ᾔσθοντο, καὶ γὰρ ὁ Καῖσαρ καὶ ἀπὼν εὔνοιάν τινα αὐτῷ ἐνεδείξατο, οὐ μέντοι καὶ χάριν οὐδεμίαν ἀντέλαβον. ἐκεῖνος γὰρ τοῦτό τε οὐκ ἀπὸ 2 γνώμης σφᾶς πεποιηκότας εἰδώς, καὶ τῆς φυγῆς αἰτιωτάτους γεγονέναι νομίζων, ἐκ μὲν τοῦ προφανοῦς οὐ πάνυ πρὸς αὐτοὺς ἐθρασύνετο, ἅτε καὶ τῶν τῆς ἀκράτου παρρησίας ἐπικαρπιῶν νεωστὶ πεπειραμένος, βιβλίον μέντοι τι ἀπόρρητον συνέθηκε,

9

seine Absicht war vielmehr, dem Clodius die Gewalt über die Volksmenge zu entziehen. Vgl. ibid. § 18 cum ad causam caritatis accederet iste speculator conmunium miseriarum, qui semper ex reip. malis sceleris sui faces inflammares. ἐπιμελητὴν τοῦ σίτου] Cic. ad Att. IV, 1 legem consules conscripserunt, qua Pompeio per quinquennium omnis potestas rei frumentariae toto orbe terrarum daretur.

C. 10. βιβλίον τι ἀπόρρητον] Welche Schrift darunter zu verstehen ist, ist so wenig sicher als die Frage, unter τῷ παιδί sein Marcus oder sein Freigelassener Tiro zu verstehen ist. Das letztere ist sehr unwahrscheinlich, da nicht der Freigelassene, sondern nur der Sklave und zwar der Haussklave ὁ παῖς ge

nannt wird. Ebenso unwahrscheinlich aber ist es, dafs Cicero seinem jungen, unerfahrenen, dazu leichtsinnigen Sohne ein so wichtiges Geheimnis in die Hand gegeben haben sollte. In einem Briefe an den Proconsul Lentulus (Fam. I, 9, 23) sagt Cic. scripsi etiam versibus tres libros de temporibus meis, quos iam pridem ad te misissem, si esse.

καὶ ἐπέγραψεν αὐτῷ ὡς καὶ περὶ τῶν ἑαυτοῦ βουλευμάτων ἀπο3 λογισμόν τινα ἔχοντι· πολλὰ δὲ δὴ καὶ δεινὰ ἐς αὐτὸ καὶ περὶ ἐκείνων καὶ περὶ ἄλλων τινῶν συνένησε, καὶ διὰ τοῦτο φοβηθεὶς μὴ καὶ ζῶντος αὐτοῦ ἐκφοιτήσῃ, κατεσημήνατό τε αὐτὸ καὶ παρέδωκε τῷ παιδί, προστάξας οἱ μήτ ̓ ἀναγνῶναι μήτε δημοσιεῦσαι τὰ γεγραμμένα πρὶν ἂν μεταλλάξῃ.

11 Κικέρων μὲν οὖν αὖθις ἀνεβλάστανε, καὶ τήν τε ἄλλην οὐσίαν καὶ τὸ ἔδαφος τῆς οἰκίας, καίτοι τῇ ἐλευθερίᾳ ἀνειμένον, καὶ τοῦ Κλωδίου καὶ ἐπιθειάζοντος καὶ ἐς ἐνθυμίαν αὐτῷ προ2 βάλλοντος, ἐκομίσατο. τὴν γὰρ ἐσφορὰν τοῦ φρατριατικοῦ νόμου, παρ ̓ ἣν ἐκ τῶν εὐπατριδῶν ἐς τὸ πλῆθος ἐπεποίητο, διαβάλλων ὡς οὐκ ἐν τοῖς ὡρισμένοις ἐκ τῶν πατρίων χρόνοις ἐκτεθέντος αὐτοῦ, τήν τε δημαρχίαν τοῦ Κλωδίου πᾶσαν, ἐν ᾗ καὶ τὰ κατὰ τὴν οἰκίαν ἐδέδοκτο, κατέλυε, λέγων οὐχ οἷόν τε εἶναι, τῆς μεταστάσεως αὐτοῦ τῆς ἐς τὸν ὅμιλον παρανόμως γεγενη3 μένης, ὑγιές τι τῶν ἐν αὐτῇ πραχθέντων νομίζεσθαι, καὶ ἔπεισε διὰ τούτου τοὺς ποντίφικας τὸ ἐδαφός οἱ ὡς καὶ ὅσιον καὶ βέβηλον ὂν ἀποδοῦναι. καὶ οὕτω καὶ ἐκεῖνο καὶ χρήματα ἔς τε

edendos putassem sunt enim testes et erunt sempiterni meritorum erga me tuorum meaeque pietatis —; sed quia verebar non eos, qui se laesos arbitrarentur etenim id

feci parce et molliter sed eos, quos erat infinitum bene de me meritos omnes nominare. Quos tamen ipsos libros, si quem cui recte conmittam invenero, curabo ad te perferendos. Dieses Werk könnte also zuerst als das βιβλίον ἀπόρρητον gedeutet werden. Dagegen erwähnt Boetius ein Buch des Cic. de consiliis suis und Asconius eine Schrift ähnlichen Inhalts (in expositione suorum consiliorum); doch geben beide wohl schwerlich den richtigen Titel an oder Cicero hat die Schrift de temporibus meis vielleicht später de consiliis meis in rep. administranda überschrieben. Daneben erwähnt Cicero (ad Att. II, 6 u. XIV, 17) ἀνέκδοτα Theopompino genere und gebraucht dabei das Verbum pangentur, welches auf eine metrische Form schliefsen läfst. Es ist also nicht unwahrscheinlich, dafs unter allen diesen

Angaben nur eine Schrift zu verstehen ist und dafs diese auch nicht verschieden ist. von der Schrift de consulatu meo (τὸ περὶ ὑπατείας), welches einen Abschnitt des gröfseren Werkes gebildet zu haben scheint. Vgl. den Brief ad Fam. V, 12.

•

C.11. τὸ ἔδαφος τῆς οἰκίας] darüber giebt genaue Auskunft der Brief ad Att. IV, 2. – ἀνειμένον consecratum. ἐς ἐνθυμίαν αὐτῷ προβάλλοντος] in religionem ei vertere, religione aliquem constringere. τοῦ φρατριατικοῦ νόμου] legis curiatae. — διαβάλλων] infirmare legem. — τοὺς ποντίφικας] das Kollegium der pontifices hatte ein Gutachten abzugeben über die Gültigkeit der Konsekration. Bei dieser Gelegenheit hielt Cicero die Rede de domo. Das Kollegium entschied zu Gunsten Ciceros. Nun aber kam die Angelegenheit erst noch vor die oberste Verwaltungsbehörde, den Senat. Dieser eignete sich das Gutachten der pontifices an und falste Beschlufs zur Ausführung desselben. καὶ χρήματα] die Summe fiel nicht hoch genug aus gegenüber